Een kerk die heel druk was met zichzelf

Recensie Trouw, katern Religie en Filosofie, zaterdag 24 april 2004

door Lodewijk Dros

Michsjol: Kuypers Kloof, presentatie: 27 april 2004, 13.30-16.00 uur, Pniëlkerk Lessinglaan 33 Utrecht, met Rinse Reeling Brouwer en Janet van der Spek over het 'spreken der kerk'.

'De kunst van het schelden beheerste hij bijna in het perfecte.” Het blad Michsjol ('in verband met theologie') schetst in het themanummer 'Kuypers kloof' Abraham de Geweldige. Aanleiding: de fusie van gereformeerden, hervormden en lutheranen.

Preciezer: de klacht van gereformeerden dat ze hun kerk verspelen, de schatten van Abraham Kuyper verkwanselen aan de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). En de algemenere vraag of deze kerk de wereld kan kerstenen.

Ook wie die hele PKN gestolen kan worden, moet Michsjol niet terzijde leggen. Voor liefhebbers van het huidige 'columnistendebat' valt er veel te genieten. Altijd gedacht dat ze elkaar tegenwoordig ongeëvenaard demoniseren? Onzin. Zet een paar calvinisten, begin 20ste eeuw, bij elkaar, en Cliteur, Piet Grijs, Ephimenco en Hirsi Ali verbleken erbij.

Het profiel door kenner Dirk van Keulen verklaart in een paar snelle streken de immense populariteit van Kuyper, de alleskunner. Stichter van kerk (gereformeerde), universiteit (VU), partij (ARP) en krant (De Standaard), minister president: hij had retorische gaven en een groot journalistiek talent. "Dankzij zijn polemische stijl van optreden en dankzij het feit dat hij de kunst van het schelden bijna tot in de perfectie beheerste, heeft hij velen van zich vervreemd.”

Hervormden hadden een bloedhekel aan Kuyper, man van de Doleantie, een kerkscheuring in 1886. En aan zijn leerling, de Kamper theoloog Klaas Schilder, man van het volgende schisma, de Vrijmaking van 1944.

Hij verkondigde, leest Willem van der Meiden in de geschriften van de hervormde grootheid K.H. Miskotte, 'on-evangelische onzin'. En erger. Want de hervormden (Van der Meiden vindt Miskotte typisch hervormd) kunnen er ook wat van, van fulmineren.

Miskotte tegen Schilder: 'Verderfelijk geestesbedrijf, querulant, polemicus'.

Waarop Schilder terugfoetert 'bijbelverkrachter, dynamietlegger onder heel het calvinisme'.

Miskotte weer: 'Kampense paus' met 'verklikkers' die 'het schrikbewind van Klein-Rome' voeden. 'Gevaarlijk mens'.

En het wordt nog mooier.

Miskotte vindt in 1936 Adolf Hitler goed afsteken tegen Abraham Kuyper, want de eerste was een gevaar van buitenaf. 'De Führer van '86' had wel ,,een gedenkboek kunnen uitgeven, getiteld: Mein Kampf”.

Vele jaren later – na de Tweede Wereldoorlog – herhaalt Miskotte zijn kritiek zonder verwijzing naar de Führer. Dan zegt hij: "Kuyper heeft de Heilige Oorlog uitgeroepen.” Modern geformuleerd: de djihad.

Voor dergelijke verwijten moet je tegenwoordig je excuus maken in de Tweede Kamer.

Het mag duidelijk zijn hoe diep de afgrond tussen hervormden en gereformeerden eens was. De toon is inmiddels stukken vriendelijker geworden. Maar één ding staat overeind: sommige gereformeerden hebben het gevoel dat ze hun plaatselijke autonomie en democratie in moeten leveren, ten bate van hervormde regenteske autocratie.

De felste representant ervan maakt zijn opwachting in het themanummer:Gerard Dekker. De godsdienstsocioloog was zo verbolgen over de ongereformeerde koers van de PKN, dat hij zijn lidmaatschap eraan gaf – typisch gereformeerd, trouwens.

Dekker betoogt hier dat Kuypers ideaal, herkerstening van de samenleving, 'wel wat hoog gegrepen' is, maar opgeven doet hij het niet. Bij de moderne situatie, met enorme verschillen tussen gelovigen – pluraliteit – past volgens Dekker Kuypers idee over de plaatselijke kerk (en niet de synode, het landsbestuur) als hoogste orgaan.

In het huidige maatschappelijk debat zijn de kerken een oase van fatsoen. Terwijl links, rechts en islamitisch er soms gênant op los foeteren, overtuigd van de ene Waarheid, zijn de hoeders van de eeuwige christelijke waarheid zich bewust van hun margepositie – en wars van waar ze ooit zeker van waren: dat ze God, net als Kuyper,in hun broekzak hadden.

Het Kuypernummer van Michsjol, schrijft de gemengd samengestelde redactie schuldbewust, is een 'parade der mannenbroeders': alle schrijvers zijn mannen. Daar hebben ze ongelijk in, want er doet wél een vrouw mee: Alexandra Breukink. Deze studentepredikante te Straatsburg levert een mooie column: 'Protestantse Zelfgenoemzaamheid in Nederland (PZN)'.

Volgens Breukink verheugt de nieuwe, Franse voorzitter van de Conferentie van Kerken in Europa, zich op de uitbreiding van de EU, want er komen lekker veel protestanten bij, dankzij Hongarije en de Baltische staten. Hij weet, schrijft Breukink, weinig van de Balten 'en van de banden met Nederland'. Gidsland Nederland onbekend terrein voor de Franse protestant.

Over Kuyper zwijgt Breukink. Het brengt 'Kuypers kloof' terug tot ware proporties: een heel klein gaatje in een kerk die het heel erg druk met zichzelf heeft gehad.