Martelaren, maar waarvoor?

Voor de IKON maakte verslaggever Herman Schulte Nordholt begin april twee radioreportages over het huidige politieke en sociale klimaat in El Salvador. In de hoofdstad San Salvador was begin april 2005 een grote herdenkingsmis, bijgewoond door tienduizenden mensen, ter ere van het 25-jarig martelaarschap van aartsbisschop Romero. Deze geestelijke werd in 1980 vermoord vanwege zijn voortdurende kritiek op de schendingen van mensenrechten en de misstanden in zijn land.

De IKON heeft een beladen geschiedenis met dit land in Midden-Amerika. Ten tijde van de burgeroorlog in de jaren tachtig kwamen er in totaal vijf medewerkers om het leven. Voor het eerst in zestien jaar, na de dood van cameraman Cornel Lagrouw in 1989, was de omroep er weer terug. Naar aanleiding van zijn ervaringen in El Salvador schreef Herman Schulte Nordholt de volgende brief:

Beste Oscar Arnulfo Romero,

Het is nu een kwart eeuw geleden dat jij tijdens het vieren van de eucharistie werd doodgeschoten. Deze maand ben ik naar jouw kleine vergeten land aan de rand van de wereld gereisd. Ik ben naar de kapel van de Goddelijke Voorzienigheid gegaan waar jij priester was en heb achter het altaar gestaan waar je stierf. Kippenvel kreeg ik van de enorme menigte die tijdens de herdenkingsmis keer op keer jouw naam scandeerde: Romero, Romero, Romero! Je leeft dus nog voort in het volk, bij de gewone mensen - zoals dat heet - dat heb ik nu zelf gezien. Ik was ervan onder de indruk. Hoe lang het Vaticaan ook treuzelt met jouw zaligverklaring, voor de mensen daar ben je allang een heilige, profeet en martelaar.

San Salvador, april 2005 - Foto: Piet den Blanken / HH

Het was de bedoeling om de herdenking te verslaan en na te gaan wat er over is van jouw gedachtegoed. Daarnaast maakte ik nog een verhaal over het probleem van de gewelddadige jeugdbenden, de zogeheten mara's. Want ondanks de vredesakkoorden uit 1992 is jouw land nu, op Colombia na, het bloedigste van het Amerikaanse continent. "Doe voorzichtig en zorg ervoor dat je niet nummer zes wordt", kreeg ik mee van een collega. Een ander sprak bemoedigend: "Kom terug, want jouw achternaam is te lang voor het monument."

Een reportage maken in een onbekend land vind ik altijd spannend, hoe goed de voorbereiding ook is. Maar toen het vliegtuig dit keer aan de landing begon, was ik meer dan gebruikelijk gespannen. El Salvador! Voor mij staat dat voor zoveel doden tijdens de burgeroorlog en voor vijf omgekomen collega's. Voor de tijd van het engagement, de bevrijdingstheologie maar ook voor dat kwaliteitsprogramma Kenmerk.

Ach, die bevrijdingstheologie. Ik weet wel dat jij je verzet als ik jou daartoe reken, want met de priesters die toen geïnspireerd door het marxisme naar het geweer grepen wil jij niets te maken hebben. Toch zat ook jij er niet heel ver vanaf: "De kerk kan niet zwijgen over deze economische, politieke en sociale misstanden. Zo'n kerk is even medeplichting als zij die misbruik maken van het indutten van het volk om de economie en de politiek naar zich toe te trekken en een enorme meerderheid van het volk uit te sluiten." Dat vind ik nog steeds inspirerende woorden. Een zwijgende kerk alleen gericht op God en niet op de wereld is ook niet mijn kerk. Maar bevrijdingstheologie vond ik toch in veel opzichten achterhaald en kijk nu eens: in El Salvador blijkt deze theologie niet helemaal verdwenen te zijn en is haar maatschappijkritiek nog verassend actueel.

Jijzelf bent geworden tot icoon van allerlei mensen en organisaties die maatschappelijke verandering nastreven. De milieubeweging plant bijvoorbeeld in jouw naam één miljoen bomen in het kader van herbebossing. Op straat zijn cd's te koop met jouw preken en jongeren lopen ermee weg. Ik heb veel élan geproefd en hoop op verandering die ik in Nederland mis. Het feit dat ik uit Nederland kwam bracht mij zelfs krediet: het opende deuren omdat ook Nederland 'martelaren voor de waarheid' als Koos Koster heeft geleverd. Die zijn daar nog niet vergeten en ook dat heeft mij geraakt. En toch, wat is er nou sinds de jaren tachtig eigenlijk veranderd in El Salvador?

"Bevrijding wil zeggen dat mensen elkaar niet uitbuiten hier op aarde. Bevrijding is het willen verlossen van de mens van zoveel slavernij. Slavernij is honger, slavernij is analfabetisme en geen dak boven je hoofd hebben. Slavernij, ellende, dat hoort allemaal bij elkaar", sprak je in 1977. Wat er in ieder geval is veranderd: nu kan je dit soort dingen zeggen zonder het risico te worden gemarteld of vermoord.

Maar honger en uitbuiting zijn er nog steeds. Vijftig procent van de mensen is werkeloos en een kwart moet zien rond te komen van één dollar per dag. Leven in extreme armoede noemen de Verenigde Naties dat. "Het is intriest als je je vaderland moet verlaten, omdat er in dat vaderland geen rechtvaardigheid is, waarbinnen je werk kunt vinden", preekte jij. Naar schatting twee van de zeven miljoen Salvadoranen werken nu in het buitenland, veelal in de VS en illegaal. Dat betekent drie rotbaantjes hebben en met zijn tienen op een kamer slapen om meer geld te kunnen sparen. Volgens jouw oude vriend, de jezuïet en priester De Cortina, draait de samenleving in El Salvador alleen nog dankzij het geld dat deze migranten terugsturen naar huis. De oorzaken van de burgeroorlog zijn niet aangepakt: er zijn geen echte landverdelingen geweest, een klein aantal families heeft het nog steeds voor het zeggen en de mensen zijn nog even arm. Maar die armoede is nu wat beter te dragen dan vroeger omdat er wat dollars komen uit de VS. De Cortina vreest voor een nieuwe burgeroorlog als aan deze geldstroom een einde komt, bijvoorbeeld omdat de VS overgaan tot massale uitzettingen van illegalen.

Ik voeg daaraan toe dat er al een ander soort oorlog woedt waarbij niet minder doden vallen: de harde criminaliteit en als reactie daarop de repressie van de overheid. "De tegenstelling tussen arm en rijk wordt groter, jongeren worden wanhopig en het geweld in de samenleving zal toenemen", deze voorspelling van jou is werkelijkheid geworden. In de week dat ik er was, maakten de kranten melding van 38 moorden.

Hoe is het dan met jouw kerk en wat kan die doen? Paus Benedictus XVI heeft er als kardinaal alles aan gedaan om de bevrijdingstheologie om zeep te helpen, dus verwacht daarvan niet teveel. Jouw huidige opvolger, aartsbisschop Saenz van San Salvador, is lid van het conservatieve Opus Dei. Hij zegent luxe warenhuizen in waar de meeste mensen niets kunnen kopen omdat ze er geen geld voor hebben. "Zo'n inzegening heeft niets met politiek te maken. Het is niet meer dan een vriendendienst die van mij wordt gevraagd", vertelde hij. Vind je het gek dat de katholieke kerk leegloopt en geen antwoord heeft op de groeiende evangelische bewegingen? Het private heil van de bekeerde zondaar is populairder en gemakkelijker dan de verlossing van het hele volk. Liefdadigheid in de vorm van het uitdelen van soep en kleren wint het van jouw roep om gerechtigheid.

Vlak voor jouw dood in 1980 wist jij zeker dat al die doden en al het verdriet niet tevergeefs waren: "Dit vergoten bloed zal vruchten afwerpen in de vorm van gewaagde, dringende en radicale structurele hervormingen waaraan ons vaderland zo dringend behoefte heeft." Het spijt me dat ik nu moet schrijven dat je ongelijk hebt gekregen.

De reportages van Herman Schulte Nordholt zijn te beluisteren via www.ikon.nl/deanderewereld, ga in het archief van De Andere Wereld naar de uitzendingen van 10 april en 17 april 2005.