Redactioneel

Als we Google mogen geloven, dan bent u voor theologie en cultuur bij Michsjol aan het juiste adres. Het huidige nummer bewijst hun gelijk even temeer. Hierin reflecteren diverse theologen op recente cultuuruitingen, veelal uit het afgelopen jaar. Waarover zijn ze aan het denken gezet? Heeft het hen nieuwe theologische inzichten opgeleverd? Zijn bestaande theologische opvattingen bevestigd of juist ter discussie komen te staan? En welke thema’s komen er aan de orde?

Het begrip cultuur is natuurlijk enorm breed. De door de auteurs van dit nummer ervaren en besproken cultuuruitingen lopen dan ook uiteen: van films tot festivals, van concerten tot cabaretvoorstellingen en van kunstprojecten tot pretparken.

De cultuur kan ons tot nadenken zetten over de (on)mogelijkheden van geloven in God of het transcendente in een geseculariseerd tijdperk. Zo bezocht Simon van der Lugt de voorstelling Einde verhaal van Kees Torn, waarin de cabaretier belijdt dat hij van zijn geloof is afgevallen, of beter: dat het geloof van hem afgevallen is. Van der Lugt vindt Torns kritiek te gemakkelijk, maar stelt zichzelf wel de vraag hoe dit soort ‘afvalligheid’ te voorkomen is. Meer nog dan Kees Torn besteedt ook Herman Finkers in zijn nieuwe voorstelling Na de pauze aandacht aan het Godsgeloof. Omdat de voorstellingen al uitverkocht waren, nam Marije Hage genoegen met het gelijknamige boek. Daarin leert ze de waarde van het ongrijpbare van het geloof opnieuw waarderen.

Niet alleen cultuuruitingen waarin God en (christelijk) geloof expliciet aan de orde zijn, worden in dit nummer behandeld. Wietske Verkuyl blijkt gefascineerd door het tv-programma The Ghost Whisperer, waarin Derek Ogilvie contact weet te leggen met de geest van overledenen. Verkuyl bemerkt dat ze zich meer dan vroeger iets kan voorstellen bij het bestaan van een werkelijkheid die in een natuurwetenschappelijk klimaat als illusie bestempeld wordt. Daarnaast werpt The Ghost Whisperer voor haar nieuw licht op het geloof in de Opstanding en het leven na de dood.

De ‘revival’ van religie wordt door veel sociologen in de privésfeer gesitueerd. Peter Nissen reisde echter af naar een drukbezocht dromenland. In zijn artikel bepleit hij dat De Efteling een publieke plaats van verlangen naar een andere wereld is. Er blijken aanknopingpunten voor deze stelling in overvloed. In The Extra Light Project van kunstenaar Saša Karalić komt de (on)mogelijkheid van het bereiken van – of beter: het bereikt worden door – het Goddelijk Licht aan de orde. Jean-Jacques Suurmond vertelt ons hoe hij samen met Karalić aan dit project heeft gewerkt. Bewust kozen zij voor wat Karalić ‘een cultureel onbezoedelde kerk’ noemt en op 10 december zal de Noorderkerk in Amsterdam gehuld worden in licht en mist. Minder ‘onbezoedeld’ is het Londense Wembley Stadium, waar Lammert Kamphuis U2’s 360° tour concert beleefde. Deze Ierse rockband weet stadions te veranderen in liturgische ruimtes en samen met 88.000 andere ‘gelovigen’ deed Kamphuis hier een ervaring van oneindigheid op. Hoewel minder een liturgisch geheel dan een concert van U2 blijkt ook het bluesfestival CulemborgBlues een vindplaats voor misère en miserere, zo ontdekte Niek Brunsveld. Volgens hem maakt de bluesmuziek, die bekend staat om haar expressie van de donkere kant van het leven, gebruik van de ironie om de hoop levend te houden. Volgens Evert Jan de Wijer verwoordt ook de rauwe stem van Bruce Springsteen die rauwe kanten van het leven. In de muziek van The Boss ‘wordt de hoop in kleine munt uitgegeven’.

De liturgie van uitvaartdiensten is – hopelijk – de ultieme plaats voor de hoop. Maar wat gebeurt er wanneer iemand overlijdt zonder familie of vrienden? Dan is er het dichterscollectief De Poule des doods, dat naar eenzame uitvaarten een ‘dichter van dienst’ stuurt. Geraakt door dit initiatief schreven Louren Blijdorp, Jasper Bosman en Jaap Cramer hun eigen gedichten, ‘voor eenzame doden, voor de dichter, voor de oude mens, voor God’.
Een primitieve vorm van liturgie komen we tegen in de door Patrick Chatelion Counet bekeken Peruaanse film Madeinusa. Ieder jaar, op Goede Vrijdag om klokslag drie uur, sterft Christus in een dorpje Manayaycuna. Dan breekt een Heilige Tijd aan, waarin voor even het geldende normen- en waardenstelsel op non-actief wordt gesteld en iedereen vrij is om te doen wat hij of zij wil.

In Danny Boyle’s succesvolle film Slumdog Millionaire zijn vrijheid en predestinatie belangrijke thema’s. De film vertelt het verhaal over hoe een Indiase slumdog een tv-quiz wint, waarin hij niet alleen op slag schatrijk wordt maar vooral ook zijn ware liefde na vele jaren terugvindt. Volgens Adriaan van Klinken gaat de film niet uit van de fatalistische notie van het lot, maar van het eschatologische concept van de bestemming. In de film draait alles om de liefde – de romantische liefde welteverstaan. Dat die romantische liefde ook een duistere kant kent, laat Lars von Trier zien in zijn nieuwste film Antichrist. Jan-Henry Wanink bekeek de film in Münster en verliet met een – in de beste betekenis van het woord – ‘gestoorde’ menigte de filmzaal. De lieflijke natuur blijkt bij Von Trier geen vindplaats van liefde en vrede, maar is juist ongekend wreed. Liefde heeft ook te maken met overgave, een begrip dat bij Maaike de Haardt en veel andere (feministische) theologen lange tijd als een schadelijke religieuze notie beschouwd werd, omdat het vaak destructieve zelfopoffering impliceerde. Het kostte haar dan ook vele jaren voor zij het aandurfde om Ann-Marie MacDonalds roman Fall on your Knees te lezen. Ze ontdekte de veelzijdigheid van het begrip, hoe de complexe dimensies van liefde hun vorm vinden in de vele gestalten van overgave, en hoe overgave verstaan kan worden als toewijding. Ten slotte komen we overgave als thema tegen in de documentaire ‘Shut up and sing’. Tijdens een optreden van de Dixie Chicks laat leadzangeres Natalie zich een opmerking ontvallen waar ze als band een hoop fans mee verliezen. Wat ze zei was de waarheid, maar door haar opmerking wordt de hele band aan het kruis genageld. Aan de hand van Alain Badiou laat Tom de Haan zien hoe Natalie trouw wil blijven aan de waarheid, ook al betekent dat mogelijk het einde van hun succes. Staat er uiteindelijk een nieuwe Dixie Chicks op?